धाराशिव – आजच्या स्पर्धात्मक युगात शिक्षण हे केवळ ज्ञानार्जनाचे माध्यम राहिले नसून ते यश, प्रतिष्ठा आणि सामाजिक स्थानाचे मोजमाप ठरले आहे. विशेषतः भारतात, शिक्षण म्हणजे फक्त पुस्तकी ज्ञान नव्हे, तर ते एक मार्ग आहे – डॉक्टर, इंजिनिअर, आयएएस, किंवा परदेशात स्थायिक होण्याचा. या सगळ्या प्रक्रियेत एक महत्त्वाचा घटक दुर्लक्षित होतो – तो म्हणजे ‘विद्यार्थी’ स्वतः. आजच्या काळात पालकांची अपार अपेक्षा, समाजाच्या नजरा आणि अनावश्यक प्रतिष्ठेच्या हव्यासातून विद्यार्थ्यांवर टाकले जाणारे ओझे अक्षरशः जीवघेणं ठरत आहे.

पालकांची भूमिका: अपेक्षा की अट्टहास?

प्रत्येक पालक आपल्या मुलाचं भलं चिंततो, हे निर्विवाद. परंतु भल्यासाठीच योग्य मार्ग निवडला जातोय का? अनेक वेळा पालक आपली अपूर्ण स्वप्ने, समाजातील स्पर्धेची भीती, किंवा ‘माझं मूल इतरांपेक्षा सरस असावं’ ही भावना मुलांवर लादतात. यामध्ये त्या विद्यार्थ्याची स्वाभाविक रुची, क्षमता, किंवा स्वप्न याचा विचारच केला जात नाही.

दहावी-बारावी नंतर ‘सायन्स घे, डॉक्टर हो’, ‘इंजिनिअरिंग कर म्हणजे भविष्य उज्वल’, ‘सरकारी नोकरीसाठी तयारी कर’ हे वाक्य आजच्या तरुणांना काही नवीन नाहीत. अनेकदा मुलं काही न सांगताच आई-वडिलांच्या अपेक्षांचं ओझं उचलतात आणि हळूहळू त्यांच्या स्वतःच्या इच्छांचं गळू लागतो. या दबावामुळे नैराश्य, चिंता, आणि आत्महत्येसारखे टोकाचे निर्णय घेणाऱ्यांची संख्या वाढत आहे.

खोटी प्रतिष्ठा – समाजात दाखवायचं काय?

समाजाची मानसिकता अजूनही ‘माझं मूल काय करतो?’ यावरून पालकांचं स्थान ठरवते. समाजाकडून मिळणारी ‘वा, तुमचा मुलगा डॉक्टर झालाय का?’ किंवा ‘तिचं इंजिनिअरिंग चालू आहे, फार छान!’ ही वाहवा पालकांना हवी असते, पण त्यासाठी त्यांचा मुलगा किंवा मुलगी कोणत्या मानसिक अवस्थेतून जात आहे, याचा विचार होत नाही. सोशल मीडियावर दाखवले जाणारे फोटो, रिझल्टचे स्क्रीनशॉट्स, परदेशात गेलेल्या मुलांचे व्हिडीओ हे सगळं खोट्या प्रतिष्ठेचा भाग झालं आहे.

शिक्षणसंस्थांमध्ये होणारी अट्टाहासाने रँक, टॉपर्स, आणि परफॉर्मन्सची स्पर्धा विद्यार्थी वर्गाला एका मानसिक खेळात अडकवते. पालक ज्या प्रकारे आपल्या मुलावर शिकवण्या, क्लासेस, आणि चाचण्यांचा मारा करतात, त्यात मुलांचे लहानसहान स्वप्न, कला, खेळ, मैत्री – सगळं हरवत जातं. मानसिक आरोग्याची घसरण, आत्मविश्वासाचा अभाव, सततची तुलना – हेच शालेय जीवनाचे ‘नॉर्मल’ बनलं आहे.

जीवघेणं वास्तव: आत्महत्येच्या उंबरठ्यावर

अलीकडच्या काळात अनेक किशोरवयीन विद्यार्थी परीक्षेच्या ताणामुळे आत्महत्या करताना दिसले आहेत. काही विद्यार्थी फक्त ‘अपेक्षा पूर्ण न होण्याच्या भीतीने’ आत्महत्या करतात, हे किती भयावह आहे! विद्यार्थ्यांची ही स्थिती म्हणजे समाजाच्या, पालकांच्या आणि शिक्षणपद्धतीच्या अपयशाचे जिवंत उदाहरण आहे. समस्या गंभीर असली, तरी मार्ग आहेत. पालकांनी आपल्या मुलाशी संवाद साधायला हवा, केवळ “काय मार्क मिळवलेस?” एवढंच विचारायचं नसून “काय आवडतं?”, “काय करायला आवडेल?”, “कशात आनंद वाटतो?” यासारखे प्रश्न विचारून मुलांशी मैत्री करायला हवी. त्यांच्या भावनांना, स्वप्नांना मान्यता दिली गेली पाहिजे. समाजानेदेखील यशाची व्याख्या बदलायला हवी. प्रत्येक व्यक्ती डॉक्टर, इंजिनिअर, किंवा सरकारी अधिकारी होईलच असं नाही. कुणाला चित्रकला आवडते, कुणाला संगीत, कुणी उद्योजक बनू इच्छितो – हे सगळं समाजाने आणि पालकांनी स्वीकारायला हवं. शाळा आणि कॉलेजांनीदेखील यशाच्या मोजपट्ट्या केवळ गुणांपुरत्या न ठेवता विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण विकासावर भर द्यायला हवा. मानसिक आरोग्यावर लक्ष द्यावं लागेल, काउंसिलिंग केंद्रांची सोय करावी लागेल आणि एक समंजस शैक्षणिक वातावरण निर्माण करावं लागेल.

शहरी भागातील पालकांचा दृष्टिकोन: स्पर्धा आणि प्रतिष्ठा

शहरी भागात शिक्षण म्हणजे करिअरचा शॉर्टकट. डॉक्टर, इंजिनिअर, सीए, आयटी प्रोफेशनल अशा ‘टॉप’ पदांवर पोहोचणं ही पालकांची स्वप्नं असतात. सोशल मीडियावर इतर मुलांची यशोगाथा पाहून आपल्याही मुलाला तशीच प्रतिष्ठा मिळवून द्यायची हाव वाढते. पालक अनावश्यक कोचिंग क्लासेस, एक्स्ट्रा प्रेशर आणि १२-१४ तास अभ्यासाची अपेक्षा करतात. या जीवघेण्या स्पर्धेत विद्यार्थ्यांचं मानसिक आरोग्य ढासळतं.

ग्रामीण भागातील चित्र: गरिबी, आशा आणि अपूर्ण स्वप्नं

ग्रामीण भागात परिस्थिती वेगळी असली तरी अपेक्षा अधिक भावनिक आणि प्रखर असतात. ‘आपलं मूल शिकून मोठं अधिकारी होईल’ ही आशा अनेकदा त्या मुलाच्या पेलण्याच्या ताकदीपलीकडची असते. संसाधनं कमी, मार्गदर्शनाचा अभाव, आणि सामाजिक दबाव यामुळे विद्यार्थ्यांना योग्य दिशा मिळत नाही. तरीही पालकांना वाटतं, “मुलगा शिकून गावाचं नाव मोठं करेल.” ही अपेक्षा अनभिज्ञपणे मानसिक ओझं वाढवते.

मानसिक आरोग्याचा गंभीर प्रश्न

विद्यार्थ्यांमध्ये नैराश्य, चिंता विकार (anxiety), आणि आत्ममूल्य कमी होणे (low self-esteem) हे सामान्य झाले आहे. ‘जर मार्क कमी मिळाले, तर आई-वडील नाराज होतील’, ‘सगळे मला अपयशी समजतील’, ‘माझं आयुष्यच संपलं’ – हे विचार सतत मनात घोळतात. कुठेही भावनिक आधार न मिळाल्यास अनेक मुलं आत्महत्येपर्यंत जातात.

विशेषतः किशोरवयात जेव्हा व्यक्तिमत्व घडतं, स्वप्न आकार घेतात – त्याच वेळी जर मूल अपेक्षांच्या दडपणाखाली येत असेल, तर त्याचे दीर्घकालीन परिणाम फार गंभीर ठरतात. आजही अनेक पालक “आमच्या काळात इतका अभ्यास करावा लागत नव्हता, आता एवढं सगळं मिळतंय, मग ताण कसला?” असं म्हणत विद्यार्थ्यांचे भावनिक प्रश्न दुर्लक्षित करतात.

उपाय: समजून घेणं आणि समविचारांचा संवाद

१. पालकांनी बदललेली मानसिकता स्वीकारणे आवश्यक आहे

आजचं शिक्षण आणि करिअर जग फार गतिमान आहे. मुलांचे कल, आवड, आणि क्षमता जाणून घेऊन त्यानुसार मार्गदर्शन केल्यास त्यांचं यश अधिक स्थायी ठरू शकतं. सर्वांनी डॉक्टर किंवा इंजिनिअर व्हावं ही कल्पनाच चुकीची आहे.

२. संवाद – कुटुंबातील सर्वात मोठं साधन
प्रत्येक दिवसाच्या शेवटी पाल्याशी संवाद साधा – “काय शिकलास?”, “काय आवडलं?”, “कशामुळे ताण वाटतो?” हे प्रश्न तुमच्या आणि त्यांच्या नात्यात विश्वास निर्माण करतील. संवादातूनच ताण ओळखता येतो आणि तो हलका करता येतो. शिक्षणसंस्थांनी केवळ गुणांवर भर न देता विद्यार्थ्यांच्या भावनिक विकासावर लक्ष केंद्रित करायला हवं. दर शाळेत मानसिक आरोग्य सल्लागार (counselor) नेमणं आज काळाची गरज आहे. विद्यार्थी केवळ परीक्षेतील यशाने नव्हे, तर स्वत्व जपल्याने घडतो.

समाजाने यशाची व्याख्या बदलली पाहिजे

मुलगा परदेशी गेला, म्हणजे यशस्वी – ही जुनी व्याख्या आहे. समाजाने कलात्मक, क्रीडाविषयक, उद्योजकता क्षेत्रातील यशालाही तेवढीच मान्यता द्यायला हवी. “माझं मूल आनंदी आहे, स्वतःचा मार्ग शोधत आहे” हेच पालकत्वाचं खरे यश आहे. पालकांची प्रतिष्ठा ही त्यांच्या मुलांच्या यशावर आधारित असू नये, तर त्यांच्या समजूतदार पालकत्त्वावर असावी. प्रत्येक मुलाची क्षमता वेगळी असते, त्याला आपलं स्थान शोधण्यासाठी थोडी मोकळीक, थोडा आधार आणि भरपूर विश्वास हवा असतो. आपण समाज म्हणून जर हे समजून घेतलं, तर पालकांची ‘प्रतिष्ठा’ आणि पाल्याचा ‘प्रवास’ दोन्ही खऱ्या अर्थाने यशस्वी ठरतील. अन्यथा अपेक्षांचं ओझं हे विद्यार्थ्यांसाठी केवळ एक ‘जीवघेणं’ वास्तव बनून राहील. शहरी आणि ग्रामीण, दोन्ही पार्श्वभूमीत पालकांची ‘भविष्य घडवण्याची’ भावना योग्य असली, तरी तिचं अंध अनुकरण, प्रतिष्ठेचा हव्यास आणि समाजाच्या नजरेची भीती मुलांच्या जीवनावर फार मोठा परिणाम करते. मुलं फुलांसारखी असतात – त्यांच्या रंगांची, वाऱ्याशी खेळण्याची, स्वतःचं अस्तित्व निर्माण करण्याची संधी त्यांना द्या.

‘अपेक्षा ठेवा, पण विश्वास द्या. मार्ग दाखवा, पण मोकळीक ठेवा. तुलना न करता स्वीकार करा.’ या विचारानेच आपण खऱ्या अर्थाने शिक्षित, संवेदनशील पालक आणि समाज बनू शकतो.

• प्रमोद राऊत,
  धाराशिव
  मो. ९३७३४३८३५२